धुमकेतू - जन्म व मृत्यू

                      

आपल्या सूर्यमालेचा जन्म ४.६ अब्ज वर्षांपूर्वी झाला असावा. त्यावेळी ज्या पदार्थांपासून ग्रहगोल तयार होऊ शकले नाहीत त्यांच्यापासून लघुग्रह व धुमकेतू बनले असावेत असे शास्त्रज्ञांना वाटते. न्येप्च्यून पलीकडील कायपर पट्ट्यातून किंवा त्यापेक्षा दूर असलेल्या उर्ट पट्ट्यातून मेघापासून येत असतात. कायपर पट्ट्यातील धुमकेतू ठराविक  कक्षेतून आयनिक वृत्ताच्या पातळीतून सूर्यप्रदक्षिणा घालताना दिसतात. या भागात आत्तापर्यंत हजारपर्यंत शे दोनशे किलोमीटर व्यासाचे दगडधोंडे दिसलेले आहेत.प्लुटो ग्रह देखील याच परिसरात आढळल्याने, काही शास्त्रज्ञांच्या मते तो ग्रह नसून धूमकेतूच असावा. सूर्यापासून अतिदूर म्हणजेच सूर्य-पृथ्वी अंतराच्या ५०,००० अंतरावरच्या उर्ट मेघातील धुमकेतू काहीसे वेगळे आढळतात. या धूमकेतूंच्या कक्षा आयनिक वृत्ताच्या पातळीत नसतात. ते त्यांच्या आगळ्यावेगळ्या पातळीतून सूर्याच्या भेटीस येतात. त्यांचा सुर्य प्रदक्षिणेचा काळ लाखो वर्षांचा असू शकतो. या प्रकारचे धुमकेतू सूर्याला फेरी मारताना चुकून गुरु सारख्या ग्रहांच्या गुरुत्वाकर्षणात सापडल्यास सूर्य-गुरु दरम्यानच्या पट्टयात राहून अवघ्या पाच दहा वर्षात प्रदक्षिणा घालू लागतात. धुमकेतू प्रत्येक सुर्याभ्रमानात  त्याच्यातील द्रव्य गमावत असतो. सूर्याजवळ आले असताना उष्णतेने त्यांच्यातील वायू आणि बर्फाची वाफ केंद्राभागातून बाहेर टाकली जाऊन धुमाकेतुंना शेपटी फुटते. धुमकेतू तसेच पुढे  जातात; मात्र त्यांनी मागे टाकलेली शेपटीतील धूळ व कन त्याच कक्षेत राहतात. यामुळे साधारण अर्धा- एक टक्का वस्तुमानाचा बर्फ व धूळ धुमकेतू प्रत्येक सुर्याभेतीत गमावतो.

धूमकेतूंचा मेघ....अचानक दिसणारे धुमकेतू कुठून येतात या प्रश्नाचे उत्तर १९५० पर्यंत ठावूक नव्हते.नावाच्या खगोल शास्त्राण्याने धूमकेतूंच्या कक्षा तपासून या प्रश्नाची उकल केली. काही धूमकेतूंच्या कक्षा सूर्य व गुरु यांच्यामध्ये आढळतात व ते पाच- दहा वर्षांत सूर्यप्रदक्षिणा घालतात. काहींच्या कक्षा न्येपाचून पलीकडील कायपर पट्ट्यापर्यंत पोचलेल्या दिसतात. या प्रकारचे धुमकेतू दर शेदोनशे वर्षांनी सूर्यप्रदक्षिणा घालतात. या प्रकारच्या धुमकेतू  मध्ये हालचा धुमकेतू, स्विफ्ट ताटल धूमकेतूचा समावेश होतो.जान उर्ट  ने अशा धूमकेतूंच्या कक्षा अभ्यासल्या,  ज्या सूर्यापासून खूप दूर म्हणजे पृथ्वी सूर्य अंतराच्या ५०,०००पट  दूरपर्यंत पोचलेल्या दिसल्या. सूर्याचे आकर्षण या पलीकडे आढळत असल्याने, या अंतरावरून  धुमकेतू सूर्याभोवती असतात हे त्याला समजले. त्याने जाहीर केले की, सूर्याभोवती धूमकेतूंच्या मेघांचे आवरण असून, त्यामध्ये किमान शंभर दोनशे  अब्ज धुमकेतू असावेत. हे धुमकेतू सूर्यापासून खूप दूर असल्याने, गोठलेले लहान मोठे धोंडेच असतात. ते काही कारणाने त्यांच्या कक्षेतून ढकलले गेले, तर सूर्याच्या दिशेने येउन नव्या कक्षेतून ढकलले गेले, तर सूर्याच्या दिशेने येउन नव्या कक्षेतून सुर्य प्रदक्षिणा घालू लागतात.उर्ट ने वर्णन केलेला धूमकेतूंचा मेघ जरी कोणीही पहिला नसला, तरी त्यांचेअस्तित्व खगोल शास्त्रान्यांनी मान्य केले असून, त्या मेघाला 'उर्ट क्लाईड' नावाने ओळखले जाते. या भागातून जे धुमकेतू सुर्य प्रदक्षिणा घालण्यासाठी सूर्यमालेच्या आतल्या भागात येतात,त्यांची  कक्षा लंब वर्तुळाकार  असते व त्यांना सुर्य प्रदक्षिणा करण्यास  काही लाख वर्ष लागत असल्याने आपल्या आयुष्यात त्यांचे एकदाच दर्शन घडते.